FANONGONONGO MO’UNGAAFI KO HOME REEF #8

Tonga
February 26, 2025
LANU MOLI ki he kau Folau tahi.
LANU MATA ki he kainga ‘o Vava’u mo Ha’apai.
LANU ENGEENGA ki he Fefolau’aki Vakapuna.

21/02/2025

Ko e Fanongonongo fekau’aki mo e Mo’ungaafi Home Reef.

‘Oku kei hokohoko atu pe ‘a hono vakai’i ‘a e Mo’ungaafi Home Reef. Mei he lipooti fakamuimui ‘oku fakatokanga’i ai ‘a e kaka ki ‘olunga ‘a e fua mafana ‘o e mo’ungaafi. Ko e fua mafana fakamuimui taha ‘o e mo’ungaafi na’e fakatokanga’i ia ‘i he ‘aho 20 ‘o Fepueli (Fakatata 1).

‘Oku ha mai ‘i he ngaahi ‘ata ‘i he ‘aho 8 ‘o Fepueli ha ngoto’umu ‘i Home Reef (Fakatata 2), fakataha mo ha ngaahi maka lalahi matamata ko e tupu eni mei he mapuna fakamuimui taha (Fakatata 3). ‘Oku fakafuofua ko e taiamita ‘o e ngoto’umu ko e mita ‘e 78 ‘oku ne ‘ufi’ufi ha ‘elia fakafuofua ki he sikuea mita ‘e 4,350. Ko e loloto ‘o e ngoto’umu ‘oku fakafuofua ki he mita ‘e 50. ‘Oku ‘asi ha ngaahi maka ‘oku ‘i he mita ‘e 65 ki he 75 mei he vaeua’anga malie ‘o e ngoto’umu, pea ko e lahi taha, ko hono fua ‘oku ‘i he sikuea mita ‘e 14×15, matamata ko e mapuna eni pe ko e teka mei hono fo’u e ngoto’umu.

Na’e mapuna hake ha kohu mei he mo’ungaafi ‘oku meimei ke fo’u ‘aki ia ha efu ofi ki he ngoto’umu, ‘o liliu ia ki he kasa mo e mao ‘i he’ene mapuna hake ki he ‘etimosifia (Fakatata 2). Ne lava ke fakatokanga’i heni ha efu ‘oku ne mafola atu he vai ‘o takatakai’i e motu, matamata ko e tupu eni mei he ngaahi ngangaue ‘a e mo’ungaafi. Ko e faka’ilonga tatau pe na’e lekooti ‘i he ngaahi ‘ata ne to’o ‘i he ‘aho 20 (Fakatata 4).

‘I he’ene pehe, ‘oku ‘ikai ha tu’unga fakatu’utamaki ki he kainga nofo ‘i Vava’u mo Ha’apai.
Ka, ‘oku ‘oatu heni ‘a e fakatokanga ki he kau folau tahi, ke nau mama’o ‘aki ‘a e maile tahi ‘e 2 mei Home Reef kae ‘oua leva ke toki fanongonongo atu. Vakai ki he Mape Fakatamaki ‘o e Mo’ungaafi Home Reef (Fakatata 5), ko e fakahinohino ia ki he kau folau tahi ofi ‘i he ‘elia ni.

Ko Home Reef ‘oku tu’u ‘i he 25 km Tonga Hihifo mei Late, 22 km Tokelau Hahake ‘o Lateiki (Metis Shoal), pea 75 km Tokelau Hihifo ‘o Mo’unga’one ‘i he Latitute & Longitute: 18.992°S mo e 174.775°W (Fakatata 6 – Mape Tu’u’anga).

‘E kei hokohoko atu pe hono siofi mo hono ‘oatu ‘oe ngaahi fanongonongo fekau’aki moe tu’unga ‘oe Mo’ungaafi Home Reef.

Tuku atu ‘e he Timi Vakai Mo’ungaafi
Va’a Ngaue Fakasioloki, Va’a Koloa Fakaenatula
Potungaue Fonua, Savea, Palani mo e Koloa Fakanatula.


Fakatata 1. ‘Imisi ‘oku ha atu ko e kalafi ia ki he fua mafana ‘o e Mo’ungaafi Home Reef ‘i he ‘aho ‘e 30 kuohili ‘a ia ‘oku ne fakaha ai ‘a e fua mafana fakamuimui taha, ‘a ia na’e lekooti ‘i he ‘aho 20 Fepueli 2025.

Fakatata 2. ‘Oku ha he ‘imisi satelaite ni ‘a e kohu mei he mo’ungaafi ‘oku meimei ke fo’u ‘aki ia ha efu ofi ki he ngoto’umu, ‘o liliu ia ki he kasa mo e mao ‘i he’ene mapuna hake ki he ‘etimosifia.

Fakatata 3: ‘I he ngaahi ‘ata fakamuimui taha ne to’o ‘i he ‘aho 8 ‘o Fepueli, ‘oku ha mai ‘a e ‘ata lelei ‘a e ngoto’umu ‘i Home Reef, fakataha mo ha ngaahi maka lalahi matamata ko e mapuna pe ko e teka mei he fo’u ‘o e ngoto’umu.

Fakatata 4: Ko e ‘imisi ta eni mei he satelaite Sentinel-2 ‘i he ‘aho 20 ‘o Fepueli, 2025 ‘oku ne fakaha mai e ngangaue ‘a e mo’uingaafi, ‘o ha ai ‘a e mao mo e efu ‘oku ne mafola atu he tahi (to’ohema). Ko e ngoto’umu ena ‘o e mo’ungaafi ‘oku ne ha lanu kulokula (to’omata’u).

Fakatata 5. Mape ‘o e Sone fakataputapui ki he fefolau’aki vaka tahi ki he ‘elia ‘o e Home Reef (fakatatau ki he ngaahi mape ‘i he lipooti fekau’aki mo e savea mo’ungaafi ‘i ‘Aositelelia ‘i he 2008, Toketa Paul Taylor).

Fakatata 6. Ko e Mape Tu’u’anga ‘o e Mo’ungaafi Home Reef.